هنر خاتم ترکیبی ست از اشکال هندسی منظم که در واقع این چند ضلعی‌های منظم با مثلث های کوچک در کنار هم با استفاده از موادی من جمله انواع استخوان، انواع چوب و انواع فلز در رنگ های مختلف خلق می شوند. صنایع دستی خاتم کاری مانند تخته نرد و شطرنج در ابعاد مختلف تولید می شوند که در بزرگترین طرح آن تعداد حداکثر چهارصد مثلث و کوچکترین طرح خاتم با تعداد حداقل سه مثلث کنار هم را نقش‌ بندی می‌کنند، هر چه استاد خاتم کار این مثلث ها را ظریف تر و ریزتر بر روی چوب با نقش و نگار مورد نظر درکنار هم بنشاند خاتم کاری مرغوب تر خواهد بود.

درباره ی تاریخچه خاتم کاری روایات گوناگونی وجود دارد اما بنابر روایت های زیادی خاستگاه این هنر در شیراز بوده است زیرا قدیمی ترین اثر خاتم کاری مربوط به منبر مسجد عقیق شیراز با قدمتی بیش از 100 سال است. در دوران صفویه این هنر برای خلق اثار هنری و صنایع دستی زیبا و منحصر به فرد به اصفهان رسید. هنر خاتم کاری از زیباترین و اصیل ترین هنر های دستی ایران است که در فرایند تولید آن علاوه بر ذوق و سلیقه هنری مستلزم صرف وقت، دقت و شکیبایی می باشد.

آشنایی با هنر خاتم کاری

خاتم کاری هنریست زیبا از روزگاران کهن، آنچه درگذر تاریخ به ما نشان می دهد قدیمی ترین اطلاعات مربوط به دوران حضرت ابراهیم است لذا با توجه به آنچه گفته شد برخی از اساتید این هنر گران مایه و ارزشمند معتقدند خاتم کاری معجزه ایست از ابراهیم پیامبر، همچنین رد پای این هنر زیبا در کشورهای اسلامی دیگری از جمله عراق، فلسطین و سوریه دیده شده و در جایی دیگر برخی تاریخ نگاران ورود این هنر را از سرزمین چین به ایران می دانند اما آنچه مشخص است از پیشینه ی این هنر زیبا اطلاعات دقیقی در دست نیست. در حقیقت خاتم کاری در شهر زیبای شیراز در دوره دیلمان پایه گذاری شده و سپس در زمان صفویه به شهر تاریخی اصفهان منتقل و با تولید انبوه به اوج رسیده است. قدیمی ترین اثر مربوط به منبر مسجد عتیق در شهر شیراز با قدمتی بیش از صد سال ایران را به عنوان زادگاه این هنر برجسته و فاخر در سطح جهان معرفی و خاتم کاری را ویژه ایرانیان می دانند.

مواد اولیه، وسایل و ابزار خاتم کاری

مواد اولیه‌ی لازم برای هنر خاتم سازی  عبارت است از :

• انواع چوب (آبنوس، کهکم، کبوده، فوفل، گردو، نارنج، افرا، شمشاد و عناب)
• انواع استخوان (عاج فیل، اسب، گاو،شتر و استخوان مصنوعی)
• انواع فلز (طلا، نقره و برنج، الومینیوم و مس)
• انواع لاک و جلادهنده
• انواع سریشم سرد و گرم
• فیبر سفید
• صدف
• نخ پرک
• انواع چسب
• پولیستر
• انواع رنگ
• روغن خاتم کاری
• کیلر

برای تولید محصولات خاتم از وسایل و ابزار گوناگونی استفاده می‌شود که عبارت است از:

• انواع ابزار طراحی و کارگاهی
• ابزار برنده (شامل انواع اره ها، گاز انبر و قیچی)
• ابزار پرس (شامل انواع گیره ها،چکش،دریل و مته)
• ابزار ساینده (شامل انواع سوهان،رنده،چوب ساب، سمباده و مغار)
• انواع خط کش (شامل خط کش ثابت، خط کش تیردار و گونیا)
• انواع قلم مو
• دستگاه دینام

ویژگی صنایع دستی خاتم مرغوب :

با توجه به این که خاتم از هنرهای دستی است مراحل کار خاتم کاری باید با دقت و تحمل زیادی انجام گردد. از جمله هنرهای دستی خاتم کاری می توان به تخته نرد خاتم، شکلات خوری، جا قلمی، قاب عکس، قاب قرآن، شطرنج خاتم و غیره اشاره نمود. تخته نردهای ساخته شده و مزین شده به هنر خاتم کاری شامل انواع طرح های لیلی مجنون، بانوی پارسی، هخامنشی، شکار و چوگان، تذهیب و تذهیب اسلیمی می باشند که شهرهایی نظیر اصفهان و شیراز از تولیدکنندگان عمده این هنر می باشند. صنایع دستی خاتم کاری مرغوب باید از ویژگی های ذیل برخوردار باشد :

• رنگ چوب مورد استفاده در خاتـم کاری باید کاملا یکدست باشد.
• سطح چوبی خاتم کاملا صاف باشد.
• برش های خاتم فاقد هرگونه برجستگی باشند.
• نقش و طرح خاتم باید کاملا قرینه باشند.
• هیچ گونه درز و ناهمواری بر روی سطح خاتم وجود نداشته باشد.
• لاک کاری سطح خاتم با دقت کامل انجام شده باشد.
• نقش‌ ها و مثلث‌های خاتم هرچه ریزتر باشند کیفیت، ارزش و زیبایی آن محصول بیشتر خواهد بود.

محصولات خاتـم کاری شامل انواع تخته نرد، شطرنج، جعبه جواهرات، جعبه سکه، جعبه دستمال کاغذی، گلدان، شکلات خوری، قاب عکس، آینه و شعمدان، ساعت دیواری، پیپ، قلمدان، قلمدان رومیزی و غیره می باشد.

مرغوبیت و کیفیت یک خاتم خوب به نظم و ریز نقش بودن طرح و نگار آن بستگی دارد، و در نهایت می توان گفت تمام موارد ذکر شده در مهارت و دقت هنرمند خاتم کار، ابزار، مواد اولیه و شیوه کاربرد آن ها خلاصه می گردد و شاید به همین علت است که به آن خاتم می گویند.